Zgodnie z art. 16 k.s.h. rozporządzenie udziałem albo akcją dokonane przed wpisem spółki kapitałowej do rejestru albo przed zarejestrowaniem podwyższenia kapitału zakładowego jest nieważne. Na podstawie brzmienia powyższego przepisu może się na pierwszy rzut oka wydawać, że sprzedaż udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością przed zarejestrowaniem podwyższenia kapitału zakładowego jest w każdym przypadku nieskuteczna.
W orzecznictwie sądowym wykształciło się natomiast stanowisko odmienne, które ważność czynność rozporządzenia udziałami uzależnia od tego, czy do podwyższenia kapitału zakładowego dochodzi w wyniku podwyższenia wartości nominalnej udziałów istniejących, czy też poprzez ustanowienie nowych udziałów.
Sprzedaż udziałów powstałych z niezarejestrowanego podwyższenia kapitału zakładowego
Jak wiadomo, w przypadku podwyższenia kapitału zakładowego spółki kapitałowej wpis do rejestru ma charakter konstytutywny, czyli przed momentem tego wpisu prawa udziałowe nie istnieją. Nie można więc nimi rozporządzać. Od tego zakazu istnieją jednak w praktyce wyjątki, które omawiam poniżej.
Sprzedaż istniejących udziałów o niezarejestrowanej, podwyższonej wartości
W odniesieniu do sytuacji, w której podwyższenie kapitału nastąpiło nie poprzez utworzenie nowych udziałów, lecz poprzez podwyższenie wartości nominalnej udziałów istniejących (istniejący udział o wartości 50 zł podwyższa się do wartości 100 zł) wypowiedział się m.in. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 25 września 2007 roku, sygn. akt II FSK 1021/06 wskazując, że „Jakkolwiek teoretycznie biorąc, zasada wyrażona w art. 16 k.s.h. /ustanawiająca zakaz rozporządzania udziałami w spółce z o.o. przed jej rejestracją lub przed zarejestrowaniem podwyższenia kapitału zakładowego/ wydaje się prowadzić do przyjęcia tezy o niedopuszczalności rozporządzania udziałami o powiększonej wartości nominalnej przed zarejestrowaniem podwyższenia kapitału zakładowego, to jednak – w odniesieniu do dotychczasowych udziałów – trzeba opowiedzieć się za poglądem przeciwnym, ponieważ inaczej dochodziłoby do naruszenia ogólniejszej zasady rozporządzalności udziałami w spółce z o.o. /tak A. Szajkowski [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja: Kodeks spółek handlowych, t. II, Warszawa 2002, s. 633/.”
Należy zauważyć, że zgodnie z art. 262 par. 4 k.s.h., który stanowi, że podwyższenie kapitału zakładowego następuje z chwilą wpisania do rejestru. Jak wskazuje A. Kidyba „Prawo do udziałów i akcji jest w tym przypadku powstającym prawem podmiotowym. Dopiero z chwilą wpisu do rejestru powstaje prawo podmiotowe” (Kidyba Andrzej, Kodeks spółek handlowych. Tom I. Komentarz do art. 1-300, wyd. XIII). W przypadku podwyższenia wartości nominalnej dotychczasowych udziałów nabywcy przysługują – do momentu rejestracji podwyższenia – udziały o dotychczasowej wartości nominalnej, których wartość ulegnie zwiększeniu z chwilą wpisu podwyższenia do rejestru. Zgodnie z zasadą, iż nie można przenieść więcej praw niż się samemu ma, skutek rozporządzający dokonanej czynności prawnej w zakresie, w jakim odnosi się do udziałów o podwyższonej wartości nominalnej, może bowiem wystąpić najwcześniej wraz z rejestracją podwyższenia / tak Dumkiewicz Małgorzata, Kodeks spółek handlowych. Wybór orzecznictwa. Komentarz/. Jednocześnie brak jest racjonalnych podstaw by z art. 16 k.s.h wywodzić normę prawną o niemożności przeniesienia udziałów istniejących na datę transakcji, o dotychczasowej wartości, co do których ustawa nie wyłącza możliwości rozporządzenia. Z tych względów należy wskazać, że w takim przypadku możliwa będzie sprzedaż udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, w sytuacji gdy jeszcze nie doszło do zarejestrowania przez sąd zmiany wartości istniejących udziałów i podwyższenia kapitału zakładowego.
Sprzedaż udziałów przyszłych
Nadmienić należy również, że zakaz z art. 16 k.s.h. nie wyłącza dokonywania czynności stricte zobowiązaniowych, np. zawarcia umowy zobowiązującej do przeniesienia przyszłego udziału, z wyłączeniem skutków rozporządzających (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 20 grudnia 2012 roku, LEX nr 1254294).
Udziały w spółce z o.o. w organizacji
Ponadto w literaturze podnosi się, że zakaz z art. 16 k.s.h. nie uniemożliwia dokonywania zmian podmiotowych w spółce w organizacji (a więc przed jej rejestracją w KRS), jeżeli do zmian tych dochodzi nie poprzez sprzedaż udziałów, lecz poprzez zmianę umowy spółki (por. A. Szajkowski, M. Tarska (w:) Kodeks, 2006, t. I, s. 274, podobnie Kidyba Andrzej, Kodeks spółek handlowych. Tom I. Komentarz do art. 1-300, wyd. XIII).